🔻 جمله‌نویسی کلاس اولی‌ها

کلاس اولی‌ها در نخستین درس‌های کتاب، جملات بسیار محدودی را می‌توانند با چند نشانه‌ای بنویسند که خوانده‌اند. بنابراین نمی‌توان انتظار زیادی از آنان برای نگارش جملات بیشتری داشت. هرچه درسشان در کتاب جلو می‌رود، تعداد کلمات بیشتری را یاد می‌گیرند و تعداد جملاتی را نیز که می‌توانند بنویسند بیشتر می‌شود.

در کتاب درسی فارسی بعد از قاعده‌ی وصل کردن دو کلمه با نشانه‌ی کسره مثل آشِ رشته یا سیبِ شیرین یا آبِ شور و از این قبیل (که بعدا می‌بینیم در جمله‌سازی مهم هستند)، مستقیم سراغ کاری می‌رویم که برای ایجاد توانایی در جمله‌سازی‌ست. یعنی مرتب‌کردن کلمات. در درس‌های بعد نیز می‌بینیم تمرین‌هایی که آمده است (پر کردن جای خالی‌ها) همه در همین جهت هستند.
اما دیده می‌شود که برخی دانش‌آموزان پس از هفت هشت درس هنوز حتی از عهده‌ی نوشتن جملات ساده هم برنمی‌آیند.
علت چیست؟ خیلی ساده: با جمله (و هر مفهوم دیگر) باید زندگی کرد تا آن را یاد گرفت.


چگونه می‌توان این مشکل را حل کرد؟

🔷 یک بازی جذاب: تمرین شفاهی جمله‌نویسی!

البته حق دارید تعجب کنید. چون قاعدتا تمرین برای جمله‌نویسی باید روی کاغذ باشد نه شفاهی. اما بد نیست بدانید که بخش اصل‌کاری در عبارت جمله‌نویسی در «جمله» است، نه در «نویسی».

به همین دلیل یکی از موثرترین روش‌هایی که می‌تواند جمله‌نویسی را در دانش‌آموز کلاس اولی تقویت کند آن است که ابتدا فقط و فقط به قسمت «جمله» از عبارت جمله‌نویسی کار داشته باشیم. مفهوم واژه‌ی «جمله» و مصداق‌های آن را باید در زندگی ببینیم و به کار ببریم تا با آن اخت و آشنا شویم.

باید کاری کنیم که دانش‌آموز مفهوم جمله بودن و ساختار جمله را عمیق و در جان خود بفهمد.

بدون آن‌که نیازی باشد وارد بحث دستور زبان و ساختار و اجزای جمله شویم و بدون آن‌که اسمی از فاعل و مفعول و فعل بیاوریم باید کاری کنیم که این سه جزء اصلی جمله را بفهمد و بتواند نبودن هر کدام را احساس کند. مثل همان کاری که کتاب درسی با تمرین‌های پر کردن جای خالی انجام داده است.
دانش‌آموز باید واژه‌های داده شده را در جاهای خالی قرار دهد.
اما روشی که در این جا پیشنهاد می‌کنیم، هم بسیار مؤثرتر است و هم نشاط‌آور.

این کار با با بازی جالبی انجام می‌شود که «تمرین شفاهی جمله‌نویسی» نام دارد. این بازی می‌تواند دو یا چند نفره اجرا ‌شود.

🔻 مرحله به مرحله‌ی بازی تمرین شفاهی

  1. به او بگویید می‌خواهیم بازی جمله‌نویسی را انجام دهیم. اصلا لازم نیست واژه‌ی جمله را برای او معنا کنید یا درباره‌ی جمله‌نویسی داد سخن بدهید. او باید در عمل و طی بازی با جمله‌ها آشنا شود.
  2. در شروع کار جمله‌ی ساده‌ای را که فعل آن ترجیحا خوردن و مفعول آن یکی یا چند نوع از خوشمزه‌جات! باشد انتخاب کنید و مثلا بگویید «من شکلات خوردم» یا «من نان خامه‌ای دوست دارم.»
  3. سپس از او بخواهید جمله‌ای مانند شما بگوید. اگر ساختمان جمله‌ی او غلط بود، لزومی ندارد تصحیحش کنید. مطلقا این کار را نکنید. نه در این بازی و نه هیچ وقت دیگر. یکی از اشتباهات متداول والدین و برخی معلمان، تصحیح اشتباهات دانش‌آموز است. آسمان به زمین نمی‌آید و هیچ اتفاق بدی نمی‌افتد اگر او پاسخ‌های اشتباهی بدهد یا تمرین‌هایی را غلط انجام دهد. در جریان تداوم آموزش به‌تدریج اشتباهاتش برطرف می‌شود. هر کدام هم نشد، عیبی ندارد.
  4. جمله‌ی بعدی را بگویید و از او بخواهید جمله‌ای بگوید.
  5. با انتخاب جملاتتان، کاری کنید که او به تدریج (شاید هم خیلی زود) گفتن جمله‌های ساده را یاد بگیرد.
  6. هر بار روی کلمه‌ی جمله تاکید کنید و در همه‌ی حرف‌هایتان این واژه تکرار شود:
    حالا من جمله‌ی خوبی می‌گویم/ حالا تو یک جمله‌ی قشنگ بگو
  7. اگر این کار را به دفعات انجام دهید او کم‌کم می‌فهمد که جمله چیست بدون آن‌که بداند جمله چیست! یعنی نمی‌تواند جمله را تعریف کند یا بگوید ساختارش چیست اما به طور حسی و عملی جمله را می‌شناسد.
    حالا وقت جملات ناقص است. شبیه همان تمرین‌های پرکردن جای خالی.
  8. به او بگویید که یک جمله‌ی ناقص می‌گویم. برای او توضیح دهید که ناقص یعنی چیزی که یک قسمتش کم است و از او بخواهید که آیا می‌تواند آن جمله را کامل بگوید. سعی کنید جملاتی را انتخاب کنید که در مرحله‌ی قبلی استفاده کرده‌اید تا کودک بتواند به راحتی جاهای خالی را حدس بزند. در این قسمت ابتدا از جملاتی شروع کنید که فعل ندارد: من شکلات …/ یا از این قبیل که او راحت‌تر بتواند ناقصی را پیدا کند. سپس از او بخواهید جمله‌ی ناقصی بگوید که شما نقص را پیدا کنید و این کار را چند بار تکرار کنید.
  9. سپس جملاتی را بگویید که مفعول ندارد. توضیح این مرحله قدری طولانی‌تر از مرحله‌ی قبلی است اما می‌توانید از جملات کمکی هم استفاده کنید.
    «من … خوردم.» و بپرسید اگه گفتی چی خوردم؟ هرچه او گفت قبول کنید که همان را خورده‌اید و بگویید حالا جمله را کامل بگو. این کار را نیز چند بار تکرار کنید.
  10. سپس می‌رسیم به مرحله‌ای که جمله‌ها فاعل ندارد و در مرحله‌ی اول با جمله بدون فعل واقعا ناقص بود ولی جمله‌ی بدون مفعول ناقص نیست. اما آدم احساس می‌کند چیزی کم دارد که جمله بهتر شود.
    در این مرحله اما جمله‌ی بدون فاعل، نه تنها جمله‌ی ناقص نیست بلکه بسیار هم مرسوم است. اما در این‌جا تصمیم داریم که دانش‌آموز وجود فاعل را هم به طور حسی درک کند. بنابراین مثل حالت قبلی کار را به پرسش و پاسخ می‌کشانیم که فاعل را پیدا کنیم.
  11. این بازی را به شرطی می‌توانید طولانی مدت ادامه دهید که هم خودتان کیف کنید و هم دانش‌آموز از آن لذت ببرد. برای چنین حالتی، سعی کنید: از جملات بامزه استفاده کنید. جملات را به طور بامزه و با حرکات صورت و لب و نوع صدا (که همه را بلد هستید) طوری بگویید که او بخندد.
    شما فرزند خودتان را می‌شناسید یا اگر معلم هستید و در کلاس این کار را برای تعدادی از دانش‌آموزان انجام می‌دهید آن‌ها را تا حدود لازم می‌شناسید و می‌دانید دانش‌آموز از چه چیزهایی خوشش می‌آید، از چه چیزهایی حرصش درمی‌آید (و سعی می‌کند تلافی کند!). با چه چیزهایی به فکر و خیال می‌رود و … خلاصه هدف این است که کودک از انجام این بازی لذت ببرد تا ادامه‌اش دهد و هیچ‌کس، نه او و نه شما تا از چیزی لذت نبرید آن را فرانمی‌گیرید.
  12. همه‌ی آن‌چه تا این‌جا نوشتیم شامل دو مرحله‌ی اصلی بود:
    گفتن جمله‌های کامل/ گفتن جمله‌های ناقص و بازی تکمیل آن
    در آن دو مرحله، شما هر جمله‌ای را می‌گفتید بدون آن‌که دانش‌آموز همه‌ی نشانه‌هایی را بشناسد که کلمات آن جمله با آن‌ها ساخته شده بود.
  13. در این مرحله که سومین و آخرین مرحله‌ی بازی تمرین شفاهی جمله‌نویسی‌ست. شما ابتدا کتاب درسی او (و اگر تهیه کرده‌اید، چهار کتاب اصلی دبستانک برای کلاس اولی‌ها: سواد خواندن/ فلسفیدن/ گردشگری/ یادگیری متقاطع) را با دقت می‌خوانید و از اول کتاب‌ها شروع می‌کنید. برای درس به درس کتاب‌ها بازی تمرین شفاهی را با مثال‌ها و جمله‌هایی پیش ببرید که نشانه‌های کلماتش را دانش‌آموز تا آن درس خوانده است.
    در این مرحله، اگر دانش‌آموز جمله‌هایی را گفت که خارج از آن محدوده بود، کارش نداشته باشید. اما احتمالا بخش مهمی از جمله‌های او نیز مربوط به همان محدوده‌ یا کمی بعدتر خواهد بود.
  14. هنگامی که به حدود درس ۱۰ الی ۱۲ کتاب درسی رسیدید ضمن آن‌که می‌توانید بازی تمرین شفاهی را کماکان ادامه دهید، …

🔷 حالا به قسمت «نویسی» هم وارد می‌شوید و بازی جدیدی را شروع می‌کنید و به موازات بازی قبلی (اما عقب‌تر از آن) پیش می‌برید.

🔻 بازیِ نوشتن جمله

در این مرحله ابتدا دو ورقه کاغذ (یکی برای او، یکی برای خودتان) انتخاب می‌کنید.
بازی به این ترتیب است که شما جمله‌ای را می‌نویسید. از اوایل کتاب درسی و چهار کتاب دبستانک شروع کنید و پیش می‌روید و از او می‌خواهید آن را بخواند.
بعد او یک جمله می‌نویسد و شما می‌خوانید.

اشتباهاتش را تصحیح نکنید، بلکه جمله‌های خودتان را طوری پیش ببرید که او متوجه شود و جمله‌های بعدی را درست‌تر یا کاملا درست بگویید.

  • هیچ‌گاه از بامزه کردن جمله‌ها و حرکات دست و صورت غفلت نکنید.
  • وقتی بازی نوشتن جمله‌ به اواسط کتاب درسی برسد (و بازی تمرین شفهی به اواخر کتاب) به احتمال زیاد او مشکل عمده‌ای در جمله‌نویسی و نگارش نخواهد داشت.
  • همه‌ی این بازی‌ها قرار است فقط نیم ساعت در روز وقت شما را بگیرد.

🔷 شرط اصلی موفقیت این طرح در آن است که شما دانش‌آموز را دوست داشته باشید و واقعا از بازی با او لذت ببرید.

نویسنده: سیدرضا تهامی